Hukuki ilişkilerde, borçlunun borçlu olmadığını ispatlama ihtiyacı zaman zaman ortaya çıkabilir. Özellikle haksız yere hakkında icra takibi başlatılan veya borçlu olmadığı halde ödemeye zorlanan kişiler açısından, borçlu olmadığını tespit ettirmek önemli bir hak arama yoludur. Bu bağlamda Türk hukuk sisteminde yer alan menfi tespit davası, borçlunun kendisine yöneltilen bir alacak talebine karşı borçlu olmadığını ispat etmek amacıyla açtığı özel bir dava türüdür.

Menfi Tespit Davasının Tanımı ve Hukuki Dayanağı

Menfi tespit davası, borçlu olmayan kişinin, kendisine karşı yapılan icra takibi veya yöneltilen bir alacak iddiası nedeniyle borçlu olmadığını mahkeme kararıyla tespit ettirmek amacıyla açtığı davadır. Bu dava türü, İcra ve İflas Kanunu’nun 72. maddesi ile düzenlenmiş olup, hem takip öncesi hem de takip sırasında açılabilir.

Takipten Önce Menfi Tespit Davası

Borçlu, kendisine karşı henüz bir takip başlamadan önce de menfi tespit davası açabilir. Ancak bu durumda davacının korunmaya değer hukuki bir yararı bulunmalıdır. Takip öncesinde açılan menfi tespit davası, icra takibini kendiliğinden durdurmaz. Ancak borçlunun alacağın %15’inden az olmamak üzere teminat göstermesi halinde, mahkemeden ihtiyati tedbir talep edilerek icra takibinin ilerlemesi durdurulabilir (İİK m. 72/II).

Takipten Sonra Menfi Tespit Davası

Borçlu hakkında icra takibi başladıktan sonra da menfi tespit davası açılabilir. Bu davada da davacının hukuki yararı aranır. Ancak artık takibin tamamen durdurulması mümkün değildir. Yalnızca, icra veznesine yatırılan paranın alacaklıya ödenmemesi yönünde ihtiyati tedbir talep edilebilir (İİK m. 72/III).

Bu noktada uygulamada, borçlunun borcu depo etmesi ve %15 teminat yatırarak ihtiyati tedbir istemesi halinde, haciz işlemleri durabilir, satış işlemi yapılmaz ve dava sonuçlanana kadar para alacaklıya ödenmez.

Sahtelik İddiasına Dayalı Menfi Tespit

Menfi tespit davası, eğer sahtelik iddiasına dayanıyorsa, HMK m. 209 hükümleri devreye girer. Adi senetteki yazı veya imza inkâr edildiğinde, bu konuda karar verilinceye kadar o senet hiçbir işleme esas alınamaz. Bu durumda icra takibi de durur.

Yargılama Usulü ve Görevli Mahkeme

Menfi tespit davası, borçlu tarafından alacaklıya karşı açılır. Dava dilekçesi genel hükümlere göre hazırlanır. Görevli mahkeme, Asliye Hukuk Mahkemesi’dir (HMK m. 2). Yetkili mahkeme ise, davalının yerleşim yeri mahkemesi veya takibin yapıldığı yer mahkemesidir (İİK m. 72/VIII).

Dava açıldıktan sonra eğer ihtiyati tedbir kararı alınmamış ve borç ödenmişse, dava mahkemece istirdat davası olarak devam ettirilir.

Davanın Sonuçları

Davanın Kabulü

Davanın borçlu lehine sonuçlanması halinde;

• Takip durur ve hüküm kesinleşince takip iptal edilir.

• Haczedilen mallar üzerindeki haciz kalkar, satılmışsa bedeli borçluya ödenir.

• Borçlunun borçlu olmadığı kesin hükümle belirlenir.

• Haksız ve kötü niyetli takip yapan alacaklı, %20’den az olmamak üzere tazminata mahkûm edilir (İİK m. 72/VI).

Davanın Reddi

Davanın reddedilmesi durumunda;

• Borcun varlığı kesinleşir.

• Alacaklı, takibe devam eder.

• Verilmiş olan ihtiyati tedbirler kalkar.

• Borçlu, alacaklının zararını karşılamak üzere %20 oranında tazminat ödemeye mahkûm edilir.

Menfi Tespit Davasına Alternatif: İstirdat Davası

Menfi tespit davası, borç ödenmeden önce açılabilir. Ancak borç ödendikten sonra, artık menfi tespit değil, istirdat davası açılması gerekir.

İstirdat Davasının Şartları

1. Borçlu, gerçekte borçlu olmadığı halde ödeme yapmış olmalıdır.

2. Ödeme cebrî icra tehdidi altında yapılmalıdır.

3. Dava, ödemenin yapıldığı tarihten itibaren 1 yıl içinde açılmalıdır.

4. Ödeme, icra takibi sırasında yapılmalıdır.

Görevli ve Yetkili Mahkeme

Görevli mahkeme yine Asliye Hukuk Mahkemesi’dir. Yetkili mahkeme ise, davalının yerleşim yeri veya takibin yapıldığı icra dairesinin bulunduğu yerdir.

Sonuçları

• Davanın kabulü ile borçluya, ödediği paranın faizi ve yargılama giderleri ile birlikte iadesine karar verilir.

• Dava reddedilirse, borçlu yalnız yargılama giderine mahkûm olur.

• Sonuçta verilen karar kesin hüküm teşkil eder.

Değerlendirme

Menfi tespit davası, icra hukukunda borçlunun en önemli savunma araçlarından biridir. Haksız takibe maruz kalan kişiler, borçlu olmadıklarını ispatlayarak hem malvarlıklarını koruyabilir hem de kötü niyetli alacaklıya karşı tazminat elde edebilirler. Bu nedenle borçlu olmadığını düşünen kişiler, süreci dikkatle takip etmeli ve zamanında menfi tespit veya istirdat davası yoluna başvurmalıdır.